Инсон инсондек яшаши учун энг аввало унинг онги, руҳияти тозаланиши керак. Инсон шахс сифатида туғилмайди, у йиллар давомида шаклланади. Шахснинг шаклланишига таъсир қилувчи асосий омил – атроф-муҳит ва таълимдир. Мажозий ва ҳиссий табиати туфайли адабиёт жамият аҳлоқининг муҳим қисми ҳисобланади. Ҳиссийлик, ҳиссиётлар, ғояларни ўқиш психологияси, юксак гуманистик ва маънавий қадриятларни қалб орқали олиб киришга адабиёт яхши хизмат қила олади. Шахс ота-она тарбиясида унга бир нечта ноёб афзалликларни сингдирса, адабиёт буюк мутафаккир шоир Алишер Навоийдан бошлаб бугунги юртдошимиз улуғ ёзувчи Чингиз Айтматов асарларини ўқитиш орқали болаларни юксак инсоний фазилатларга, инсонпарварликка ўргатиш, табиатга муҳаббат, миллий бадиий қадриятларга ҳурмат, муҳаббат, иккиликни тарбиялаш, бу поклик ва поклик таълимига ажойиб йўл очади.
Ҳозирги кунда ёш авлод ақлий, ахлоқий, жисмоний, машаққатли ва уларнинг эстетик етуклигини ошириш, ижодий ривожланиши учун тегишли шарт-шароитларни яратиш, ҳар бир шахс тарбиясини шакллантириш жамият учун долзарб вазифадир.
Комил инсон тарбияси Алишер Навоийнинг деярли барча бадиий асарларини ўз ифодасини топган, деб дадил айта оламиз. Достонларидаги образлар, воқеа ҳодисалар орқали комил шахснинг такомилини босқичма-босқич кўра олишимиз мумкин. Айниқса, “Фарҳод ва Ширин” достонидаги Фарҳод образи фикримизга далилдир. Фарҳод образи орқали Навоий бир йигитда мужассам бўлиши керак барча фазилатларни намоён этади. Инсон дунёга келар экан, Яралмиш ва Яратмиш оралиғидаги ҳақиқатни теран англаб етиши, комиллик сари интилиши Навоий асарларида қайта-қайта таъкидини топган.
Ҳунарни асрабон нетгумдир охир,
Олиб туфроққами кетгумдур охир?-
дея Фарҳод тилидан айтилган бу гап барча мўминларга хос бир бағрикенглик, Аллоҳ буюрганидек илм, ҳунарни ўрганиб ва бошқаларга ўргатиш фарзлигини гўзал тарзда уқдиради. Эр йигитга зеб зийнат – бу унинг донишмандлиги, ақли заковатидир дейди:
“Эр кишига зебу зийнат ҳикмату донишдурур”.
“Аслида шоирнинг инсон тарбияси билан боғлиқ панд-насиҳатлари, фикр-мулохдзалари, талаб-курсатмалари, орзу-истакларини бир ерга жамлаб, уларни тартиб билан жойлаштириб чиқса, инсоний камолотга эришиш йуллари кўрсатилган ўзига хос дастур, қўлланма вужудга келади”-деб ёзади адабиётшунос олим Эргаш Очилов.
Истеъдодли ёзувчи, давлат ва жамоат арбоби Чингиз Тўрақулович Айтматов Қирғизистон ва бутун дунё ўртасида маънавий кўприк яратган инсондир. Айтматов буюк истеъдод эгаси сифатида соф ақл-заковати билан жаҳон маданиятини юрагида ўзгартирди. «Инсон учун энг қийин нарса ҳар куни инсон бўлишдир», деб айтиб бутун инсониятнинг ички руҳиятини очиб берди. Бу худди Ҳадиси Шарифда айтилгани каби “Яхшиликни ҳар ким ҳар куни қилмоғи керак”-дегандек янгради, барчанинг қалбида.
Инсон тарбияси муаммоси Чингиз Айтматовнинг ҳам деярли барча асарларида ўз аксини топган. Инсондаги ақлнинг шаклланишини белгилайдиган билимга эга бўлиш бирламчи шартдир. Чингиз Айтматов асарларида инсон ҳаёти ва маънавий маданияти ҳақидаги билимлар акс эттирилган. Образлар орқали эса асарни бойитишга қаратилган фикрлар, ғоялар киритилган. Саида ва Исмоил, камтар Мўмин чол ва Ўрозқул, Хадича ва Асал, Собитжон ва Едигейнинг ҳаёт ҳақидаги қарашлари, ундаги қарама-қаршиликлар, яхши ва ёмон, инсон буюклиги ва жаҳолат, поклик, иффат ва ҳасад, ёвузлик ўртасидаги қарама-қаршилик унинг ҳаёт қийинчиликларини енгишдаги матонати, сабр-тоқат тарбияси Чингиз Айтматов асарларнинг асосий вазифасини белгилайди.
Айтматов ўз асарларида «Оқ кема» даги Ўрозқул, «Асрга татигулик кун» даги Собитжон, «Қиёмат» даги Бозорбойлар орқали жамиятдаги турли характердаги инсонлар ҳақида ўз ўқувчисини огоҳ қилади. Айтматов асарлари узоқни кўзлаган доноликнинг далилидир. Буюк ёзувчи қалб экологиясини янада чуқурроқ ўрганиб чиқди ва манқурт образи орқали энг даҳшатли нарса ақл экологияси эканлигини ажойиб тарзда очиб берди. Маълум бўлишича, танасининг бир қисмини йўқотганлар, ҳатто ногирон бўлса ҳам, жамиятга зарар бермасликка ҳаракат қилиб, ҳаётларини давом эттирадилар. Энг ёмони, инсон ақлини, тарихий хотирасини йўқотади ва кимнинг авлоди эканлигини унутади.
Фалсафий жиҳатдан «Сомон йўли», «Гулсара», «Оқ кема», «Денгиз бўйлаб чопаётган олапар», «Қиёмат» каби асарларида инсоният ва Коинот муаммоси тасвирланган. Ҳаёт ва ўлим, қувонч ва қайғу, инсонийлик ва ўзига хослик, виждон ва инсофсизлик муаммолари ёзувчи қалами томонидан қайта талқин қилинди ва натижада мувозанатли, чуқур, янги сўз сифатида илғор фикр байроғи сифатида қайта талқин қилинди.
Ҳаётнинг чуқурлиги ва хилма-хиллигининг фалсафий мазмунини акс эттириш ёзувчининг иқтидоридан далолат беради. Айтматов фалсафаси инсоннинг буюклигига, табиатнинг абадийлигига, одамийлик ғоясига бориб тақалади.
Навоий ва Айтматов асарларида акс этган комил инсон бу диний ва дунѐвий илми мукаммал бўлган инсон. Яъни илмни излаган, ўрганган, дунё ва охират ҳақиқатини, ўзини, ўзлигини таниган инсон.
Комин қилур эрмиш одамизод хаёл,
Нақш айлар эмиш кўнглига юз фикри маҳол,
Мундин ғофил қолибки, хаййи мутаол,
Келтургуси тонгла анинг оллига не ҳол.
Аллоҳдан бошқа мақсадни ғофил бандалар хаёл қилар чоғида, эрта қиёмат кунида не деб жавоб беришади. Дунёга келмоқ ва кетмоқнинг асл ҳақиқати Аллоҳни таниб билиш, қулликни бажо келтириш, демакдир. Бу илмни албатта ҳар ким ҳар куни ўрганиши керак. Айтматовнинг афоризмга айланиб кетган иборасини такрор айтиш мумкин: “Одамга энг қийини ҳар куни одам бўлмоқ”.
“Эл нетиб топгай мениким, мен ўзимни топмасам”, – дер экан, Навоий энг аввало инсон ўзини кашф этиши кераклигини таъкидлайди. Комил инсон Ҳақни таниган шахсдир. Айтматов романларидаги асосий ғоя ҳам инсон ва табиат орасидаги мўътадил муносабатга бағишланган. Инсон бу дунёда инсондек яшаши учун турли афсоналар воситасида одамийликка даъватни амалга ошираётганини сезасиз. “Биринчи муаллим” дан тортиб, “Мангу қайлиқ”қача инсонийлик мезонлари ўзини намоён этади. Асар қаҳрамонларининг руҳий кечинмалари, ўзлари билан келиша олмай, баъзан тўғри, баъзан нотўғри қарор чиқаришлари каби сюжетларда инсон онгининг шаклланиш жараёнини кўриш мумкин.
Танабой, Дуйшен, Эдигей, Казангап, Арсен каби образлар орқали ёзувчи комил инсон тарбиясига алоқадор жиҳатларни белгилаб беради. бу одамларни синовдан ўтказадиган пайт келганда, улар виждон, шараф ва юксак инсоний фазилатларни намоён етадиган ва инсоннинг буюк номини юксалтирадиган шахсларга айланишади. Чингиз Айтматов буюк рассом сифатида оддий одамда кўпчилик ҳатто шубҳа қилмаган буюк фазилатларни топа олди. Ўз ўқувчисининг ўйланишига сабаб бўлади. Ёзувчи ва шоирнинг буюклиги ҳам аслида ИНСОНнинг инсон сифатида шаклланишига хизмат қилишидадир. Бири салкам олти аср наридан, бири эса бугун ижод қилган бўлсалар-да, инсонийлик вақт ҳукмидан ўтиб, йиллар тажрибасини йиғиб янги кўринишда намоён бўлаверади.
Одамлар бор, одамларнинг нақшидур,
Одамлар бор, ҳайвон ундан яхшидур,-деганидек, инсонга инсондек яшаш осон эмас.
Барно Исоқова.
Филология фанлари бўйича фалсафа доктори.