Алишер Навоий
ИНСТИТУТИ

Физикага оид бир ҳодиса ёдга тушади: олимлар тажриба учун бир хил ўлчамдаги икки металл – олтин ва мис парчасини исканжа (тиск) билан қисиб, шу ҳолда қолдиришибди. Орадан беш йил ўтгач, қарашса, улар бир-бирига ёпишиб, бирикиб кетган экан, ажратиб бўлмабди. Химиявий таҳлил қилиб кўришса, шу беш йил мобайнида олтин атомлари ва молекулалари мис парчаси ичига ярим сантиметрга қадар кириб борган ва мис атомлари ҳам олтин қаърига шунча киришиб кетган экан. Яъни ўзаро яқинлик, доимий бирга бўлиш шунга олиб келган экан.

Ўзбеклар билан қирғизлар беш йил эмас, қарийб беш юз йилдан бери бир ҳудудда, ёнма-ён бўлиб, аксар ҳолларда эса, аралаш ҳолда яшаб келади. Ва, албатта, совуқ металл парчаси эмас, жонли одамлар улар. Шунинг учун бу алоқадорлик ва ўзаро борди-келди бу икки халқ орасида шу даражага етганки, биз бунинг кўламию даражаси қанчалик кенг, теран эканини дафъатан англай олмаймиз ҳам. Оддийгина далил: бу икки халқ бир-бирига бунча асрлар давомида минг-минглаб сўз берган – тилларимиз бундан фақат бойиган, чунки сўз дегани қуруқ лексема эмас, балки минглаб мақол-матал, қўшиқ, терма ва ҳоказолар ҳам, албатта. Неча юз йиллар давомида бир-бирига минг-минглаб қизини берган; ўзаро қуда-анда тутиниб, ўриш-арқоқ бўлиб кетган – буни кўриш ва эътироф этиш учун жаҳлу жаҳолат ёпиб ташлаган кўзларни каттароқ очиб қараш керак, холос.

Қирғиз адабиётшуноси, профессор Гулзура Жумақунованинг машҳур оқин Тўқтағул ижодига бағишланган бир китоби камина томонидан ўзбек тилига таржима қилинганида (320 бетлик бу китоб 2014 йил Туркияда чоп этилган), таржима матни билан танишган муаллиф “Наҳотки, ўзбек ва қирғиз тиллари бир-бирига шунчалар яқин бўлса?” дея кўзларини катта очган эди.

Ҳа, бу ҳақиқат. Келинг, буни кичик бир мисол орқали исбот қилиш учун ўша “кўз” сўзининг ўзини мисолга олиб, шу калима воситасида ҳар икки тилдаги мувофиқликларини кузатайлик:

Умумтуркий муштаракликнинг тил соҳасидаги, ўшанда ҳам биргина сўз ва унинг қўлланиши борасидаги бу кузатиш, аслида, тафаккур тарзимиздаги умумийликка ҳам далолат қилади. Бу яқинлик ўзаро бир-бирини тушуниш, фикрини етказиш борасида беқиёс даражада кўмакка келади. Шоир ва носирларнинг асарларини ўзаро таржима қилиш ҳам ўнғай кўчади, энг муҳими, дунёни қандай қабул қилишдаги муштараклар ҳам намоён бўлади. Лисоний яқинлик ижтимоий қадрдонликка йўл очади.

Ўша узоқ асрларни қўя туриб, лоақал ХХ юз йилликни олиб қарайлик. РКП(б)нинг Қорақирғиз вилоят қўмитаси, вилоят инқилобий қўмитаси, вилоят касаба уюшмалари кенгаши ва РЛКСМнинг вилоят қўмиталари ташкил этилгач, улар ўз матбаа органига эга бўлиши лозим эди. Шу сабабли, араб ёзувига асосланган миллий алифбо қабул қилингач, қирғиз тилидаги биринчи газета – «Эркин Тоо» 1924 йилнинг 7 ноябрида Тошкентда чоп этилган. Янги давр ижодкорларининг тўнғич авлодига мансуб шоир Аали Тўқамбоевнинг «Октябрдин келген кези» деб номланган дастлабки шеъри ҳам газетанинг ана шу сондан ўрин олган эди. Орадан қарийб бирон йил ўтгач бу газета Фрунзе шаҳрида чиқа бошлади. Чунки унинг ноширлари ва муаллифлари бўлган Э.Алиев, Э.Арабаев, А.Тўқамбоев, С.Қарачев, М.Салихов, Ҳ.Қарасаев, М.Ақматов, С.Тлеубергеновлар бу пайтга келиб Тошкентда таълим олиб, мутахассис бўлиб етишишганди. Аввалги саҳифаларда айтилганидек, “Эркин тоо”нинг дастлабки муҳаррирларидан бири ўзбек олими Ҳалим Раҳматуллин эди.

Илмнинг барча соҳалари – аниқ ва табиий, ижтимоий ва гуманитар фанлар бўйича юзлаб қирғиз мутахассислари ўтган асрнинг иккинчи ярмида Тошкент ва Ўзбекистоннинг бошқа шаҳарларидаги илм масканларида аспирантура ва докторантура ўташган, уларнинг аксарига ўзбек олимлари илмий раҳбарлик қилишган ва бугунги қирғиз зиёлилари ва олимларининг анчагина қисми шу сабабли ҳам Тошкентга, Ўзбекистонга айрича бир муҳаббат билан муносабатда бўладилар. Ҳатто шунинг учун, яъни ватанпарварлик деганда бутун Марказий Осиёни ватан деб биладиган, қардош-қўшни мамлакатларга ҳам хайрихоҳ муносабатда бўладиган ёшларни тарбиялаб вояга етказиш эҳтиёжини қондириш учун ҳам Марказий Осиёдаги ҳар мамлакатнинг қатор олий ўқув юртларига қўшни давлатлардан талаба қабул қилишни яна йўлга қўйиш даркор.

Қадимдан ўтроқ яшаган ўзбеклар нафақат матбуот, балки театр, кутубхона каби муассасаларни ташкил этишда ҳам ўсиб келаётган ёш қирғиз санъаткорлари ва маданият ходимларига яқиндан ёрдам беришган, чунки Қирғизистондаги илк профессионал театрга ҳам, биринчи кутубхонага ҳам ўзбек зиёлилари тамал тошини қўйган.

Баъзи калтабин одамлар ўйлаганидек, қирғизлар то ХХ аср ўрталарига қадар фақат чорва билан шуғулланиб келган эмас. Ҳар бир даврда қирғиз ҳарбийлари, қозилари, давлат арбоблари, уламолари етишиб чиққан ва улар нафақат Шимолий, балки Жанубий Қирғизистон аҳолиси ўртасида ҳам катта мавқе ва эътибор қозонган, мамлакат турмушида катта рол ўйнаган.

Чунончи, Марказий Осиё тарихидаги энг катта воқеалардан бўлган Қўқон хонлиги 1842 йилда Шералихон қўлига ўтган ва хонликни бундан кейин то 1865 йилгача унинг авлодлари бошқарган бўлса, бу сиёсий ўзгаришлар айнан қирғиз бийлари томонидан қўллаб-қувватлаш орқали амалга оширилган. Аммо ажабки, Қирғизистонда чоп этилган кўп тарих мавзуидаги китобларда қуйидагича талқинлар ҳам бисёр:

«1845 – восстание ошских киргизов против гнёта кокандского ханства;

1858 – восстание южных киргизов против гнёта кокандского ханства;

1867 – восстание алайских киргизов против гнёта кокандского ханства;

1871 – восстание сохских киргизов против гнёта кокандского ханства»;

«1873 – обращение южных киргизов с просьбой принять их в российское подданство»…

Назаримизда, бу «факт»лар негизига диққат қилиб кўриш айни тарздаги “тарих”лар кимларнинг зимдан топшириғи ва қўллаб-қувватлаши орқали бўлганини кўрсатади. Ўзбеклар билан қирғизлар ва умуман, Марказий Осиё халқларини бир-бирига “билинтирмайгина” қарама-қарши қўйиш, алалоқибат, “нажоткор қўл”ни мақташгагина олиб келишини англай олмасак, ўзаро тушунмовчиликлар бундан кейин ҳам бўлиши турган гап.

То ХХ асрнинг сўнгги чорагига қадар кўп жойларда кишиларни раҳбар лавозимларига тайинлашда ҳам ҳозиргидай “титул миллат вакили” эканига қаралмаган, бу кўрсаткич қандайдир аҳамият касб этмаган. Журналист, ношир ва жамоат арбоби Зиёд Исломович Есенбоев (1921-2009.) қирғиз кишиси бўлгани ҳолда, Ўзбекистоннинг энг нуфузли газетаси бўлмиш “Қизил Ўзбекистон»да муҳаррир (1961-63), Ўзбекистон Давлат матбуот қўмитаси раиси (1963-84) ҳамда Ўзбекистон Журналистлар уюшмаси бошқаруви раиси (1962-84) бўлиб ишлаган, Ўзбекистон КП Марказий Комитети аъзоси бўлган. Бинобарин, Ўшда ҳам, ундан ташқарида ҳам барча миллат вакиллари, жумладан, ўзбеклар Қирғизистонда, қирғизлар эса Ўзбекистонда – ўзлари яшаётган ватанда юртни обод, дилларни чароғон қилишга катта ҳисса қўшганликларини рўйирост айтиб ўтиш керак.

Бугунги кунда бутун Марказий Осиё мамлакатларида ғалати бир тамойил амал қилаётир. Яъники, ҳар бир давлат “титул миллат” тилида таълим бериладиган мактабларни кўпайтириш, бунинг учун эса “бошқа” тилли мактаблар сонини камайтириб, улардаги ўқувчиларни “титул миллат” тилида таълим олишга ўтказишга ҳаракат қилаётир.

Ва таажжубки, айни пайтда барча ерда “Бизнинг мамлакатимизда бунча миллат ва элат вакиллари иноқ яшайди!” каби мақтанишлар ҳам баралла янграй беради. Аслида, бунча миқдордаги миллат вакилларининг “яшаши” эмас, барча миллатларнинг эркин кун кечириши ва миллат сифатида тараққий этишини таъминлаш муҳим. Бунинг учун эса ўша эл ва элатларнинг она тилида таълим олишини қисқартириш эмас, рағбатлантириш лозим.

Бу мақсадга сиёсий ирода ва бағрикенглик шароитида эришилади. Масалан, ҳар бир мустақил юртда шу давлатнинг тарихи алоҳида таълиф этилмасдан, бутун Марказий Осиёнинг ягона тарихини, барча давлатларнинг тарихчи олимларининг бошини қовуштирган ҳолда, барпо этиш, улар олдига ҳеч бир миллатни алоҳида, улуғ эл сифатида кўрсатмаслик, ҳеч бир миллат ва унинг тарихини бошқа миллат ва унинг тарихига зид қилиб таърифламаслик, аксинча, ўзаро иноқлик ва яқинликни кучайтирадиган жиҳатларни таъкидлаш вазифасини қўйиш ва нашр этилган бу янги тарих асосида фарзандларимизга таълим беришга ўтиш керак. Бошқа фанлар соҳасида ҳам, инчунин.

Аммо ҳозир тарих-ку, тарих, ҳатто химия ва физика, математика ва биология, география ва инглиз тили каби “нейтрал” предметлар бўйича дарслик тайёрлаш соҳасида ҳам “ҳар ким ўз аравасини ўзи тортсин”, қабилида иш юритилаётир. Ҳар бир мамлакатда «миллий озчилик” учун ҳам дарсликлар чиқариш қўшимча бош оғриғига айланди ва аксар ҳолларда маҳаллий мутахассислар томонидан шоша-пиша ҳозирланган бундай ўқув қўлланмалари аксар ҳолларда савия жиҳатдан ночор аҳволда бўлиб турибди. Ҳолбуки, бир пайтлар Тошкентда, Фрунзеда, Олмаотада, Душанбеда, Ашхободда чоп этилган дарсликлар Марказий Осиёдаги шу тиллардаги барча мактабларда ўқитилган ва ўзаро “ётсираш” туйғуси бўлмаган.

Бугунги кунда – орада ўтган қарийб чорак асрлик “танаффус”дан сўнг – яна ўша эски ва эзгу амалиётга қайтиб, ўзбек тилидаги дарслик ва ўқув қўлланмаларини Ўзбекистонда, қозоқ тилидагилари – Қозоғистонда ва ҳоказо тарзда тайёрлаш, ўзаро алмашинув асосида қўшни давлатга етказиб бериш механизмини қайта тиклаш лозим кўринади. Лоақал, биринчи навбатда табиий фанлар – физика, химия, она тили, математика, география ва ҳоказо “носиёсий” ўқув дарсликларини. Кейинчалик эса, адабиёт, тарих, жамиятшунослик кабиларини ҳам, албатта. Негаки, Марказий Осиё давлатларининг барчаси – мустиқил, демократик, маърифатли жамият қуриш йўлидаги мамлакатлардир. Умумий мақсад ва интилишлар бир бўлгач, бошқа барча масалалар – кейинги, иккиламчи, деб ҳукм чиқариш мумкин. Эндиликда, Ўзбекистон ўзининг минг йиллик тарихини 1924 йилда Совет ҳукумати чизиб берган чегара доирасида ўрганишининг ўзи мантиқсиз ва мутелик давом этаётганини кўрсатувчи бир ҳолдир. Бу гапни Марказий Осиёдаги барча ҳозирги мустақил давлатлар тарихи хусусида айтиш мумкин. Зеро Марказий Осиёнинг тарихи – бир бутун тарих. Уни парчаламасдан, маҳаллий аҳамиятга эга бўлган иккинчи даражали воқеаларни “тарихнинг локомотиви” сифатида талқин эмасдан, барпо этиш, энг муҳими – шу ўлка миллатлари тарихини ҳеч бир халқни алоҳида улуғламаган ҳолда талқин қилиш керак. Давлатларимиз эндиликда тарихчилар бошини қовуштириб, умумий мазмуни ва махражи дўстлик ва иноқликка олиб келиш руҳидаги янги дарсликлар дунёга келишига бош-қош бўлишга масъулдирлар. Ҳозирги тарих дарсликлари эса халқларимизни ўзаро иноқлаштирадиган руҳда эмас. Олий таълим, маданият ва ахборот ресурслари, журналистика ва шу каби соҳаларга келадиган бўлсак, ҳозир Ўшда бешта олий ўқув юрти – Ўш Давлат университети, Ўш Технология университети, А.Мирсабеков номидаги гуманитар-педагогика институти, Ўш Қирғиз-ўзбек университети ва Россия Давлат социал университетининг филиали фаолият юритяпти.

Интернет манбаларининг шаҳодатича, Ўшда «ЭлТР», «ОшТВ», «Ынтымак», «Керемет» номида теле ва телерадиокомпаниялар, «Башат» хусусий телекомпанияси ишлаётир, «МезонТВ» телекомпанияси эса 2010 йил воқеаларидан кейин ёпилган. Шаҳримизда, шунингдек, уч тилли «Ош шамы», «Ош жаңырыгы», «Эхо Оша», «Ўш садоси» каби вилоят ижтимоий-сиёсий газеталари, ўзбек ва қирғиз тилларидаги «Биз» номли ижтимоий-сиёсий газета ҳамда баъзи реклама нашрлари чиқиб туради. 2012 – 2015 йилларда Бишкек шаҳрида бир гуруҳ маърифатпарвар зиёлилар ташаббуси билан ўзбек умумжумҳурий “Олам” газетаси  нашр этилган. Уч йил давомида унга  ёзувчи ва публицист Бегижон Аҳмедов раҳбарлик қилган ва 16 саҳифали ўзбек забонли нодавлат – эркин газетанинг ададини 7500 нусхага етишига эришган.

Азиз дўстлар!

 Ўшлик ижодкор Зуҳриддин Исомиддиновнинг  2019 йилда чоп этилган “Она  юртим  – Қирғизистон, Ўш…” китоби ҳозирда тарқалиб тугаган.

Шунинг учун ҳам биз Сиз азизларнинг бу китобга, янада тўғрироғи – она юртимиз тарихи ва унда яшаб ўтган улуғ шахслар ҳаётномасига қизиқишингизни эътиборга олиб, бу китобнинг электрон шамойилини ҳафтама-ҳафта сайтимиз саҳифаларига қўйиб боришни режалаштирдик. Бунда, Ҳазрат Баҳовуддин Нақшбандга таассуб қилиб, суҳбат йўлини танладикки, у зот “Бизнинг тариқимиз – суҳбатдир”,  деган эди.

Барчангизга мароқли мулоқот дақиқаларини тилаб қоламиз. Ушбу китоб ҳақида фикр-мулоҳазалар, саволлар туғилса, марҳамат, сайтимиз маъмурига мурожаат қилиб, биз билан баҳам кўринг.