Зуҳриддин Исомиддинов
Асрлар давомида Ўш шаҳри Фарғона водийси ва Жанубий Қирғизистонда яшовчи аҳоли томонидан шунчаки Ўш деб эмас, балки “Ўш пирим” деб эъзозлаб келинган. Ҳар йили теварак-атрофдан тумонат одам ихлос билан Ўш пиримга зиёратга келган. Ўш ана шундай азиз, табаррук шаҳар.
Шаҳар номи Ўш эди-ку, “Ўшпирим” нима дегани? Буни аниқлашга уриниб кўрайлик. Чунки дунёда бирон шаҳар бунақа ном билан тилга олиб таърифланмайди. Масалан, ислом дунёсида “шариф” шаҳарлар еттита: Маккаи шариф, Мадинаи шариф, Қуддуси шариф, Мозори шариф, Бағдоди шариф, Шоми шариф (Дамашқ), Бухоройи шариф… Ўш эса, булардан бошқача қилиб, “пирим” деб аталади; “Ўш пиримга бораман”, “Ўш пиримни зиёрат қилиб келдик”, – дейди одамлар. “Ўшбувамга бордик”, дейдиганлар ҳам топилади.
Бу қутлуғ шаҳарни шоирлар ҳам тараннум этишган. Чунончи:
Бошин тўлғаб, кўк — мовий шамол,
Ўш пиримга бориб қайтарди.
Ғунча қучган капалак беҳол
Мангуликка қўшиқ айтарди.
(Ўзбекистон халқ шоири Иқбол Мирзо шеъридан)
Қирғизларнинг “Манас” эпосида эса Ўшпир (Ошпур) деган бир персонаж бор. Фольклор табиатидаги ўзгаришларга кўра, “Манас”да у гоҳ улуғ пир, гоҳ эса Манаснинг отаси Жақипнинг хизматчиси қилиб тасвирланади. Аммо ҳар икки ҳолда ҳам “Ўшпир” деб, пир мақоми ва мартабасида тилга олинади. Эпоснинг баъзи вариантларида Ўшпир Манасга бола чоғида тарбия бергани айтилади. Бу ҳол айрим манасчиларнинг Манасни сўфийлик анъаналарига ҳам мойил қилиб тасвирлашга уринишлари натижаси, албатта.
“Ўзбекистон миллий энциклопедияси”дақайд қилинишича, “пир (форс. – кекса, қари) – сўфийлик анъанасида тариқатларнинг олий раҳнамолари ёки обрўли раҳнамолар. Ҳар бир мурид ўз муршидини ҳам “пир” деб атаган. Аҳоли орасида пир тушунчаси авлиё, маълум бир ҳунарнинг асосчиси маъносида ҳам ишлатилади”.
Бироқ қизиқки, минг йилдан бери ўзбеклар яшаб келган Ўш аҳолисининг ўз тилида “Ўшпир”, “Ўш пирим” деган тушунчалар йўқ, у асосан Ўшнинг атрофида, хусусан Фарғона, Андижон ва Наманган вилоятларида, Боткен ва Жалолобод ёқларда яшайдиган, ҳар йили анъанавий равишда зиёратга келадиган одамлар тилида мавжуд. Бу зиёратчилар асосан шаҳар ўртасида қад кўтарган Сулаймон тоғини табаррук, муқаддас деб билиб, тоғ этагида уй қуриб жойлашиб олган шайхлар ҳузурида қурбонликка атаб олиб келган жонлиғини сўйиб, дуои фотиҳа қилиб, илтижоларини тоққа чиқиб баён қилишган.
Албатта, шу аснода Ўш аҳолисининг ҳозир деярли унутилиб кетган бир одати ҳақида ҳам тўхталиб ўтиш жоиз. Гап шундаки, Ўшликлар Сулаймон тоғига, асосан баҳор ва ёз ойларида, унинг ҳам айнан чоршанба куни зиёратга чиқар эдилар. Бунинг сабабини қидирганда, халқимиз орасида инонч-одатга айланган бир сўз ёдга тушади. Яъни, бизда чоршанба куни “чоршанбаи муродбахш” (муродларга етказувчи чоршанба) деб аталади. Бу ибора қарийб аксиома деб қабул қилинган. Кўрамизки, Ўш эли орасида ҳам тоққа чиқиб тилак-илтижоларини баён қилиш, муқаддас тоғни зиёрат қилиш одати бўлган ва буни улар энг мақбул айёмда – муродбахш чоршанба кунида амалга оширишган.
Яна савол келиб чиқади: нима учун чоршанба – муродбахш кун деб аталади?
Бунинг илдизи ҳам зардўштийлик динига бориб тақалади. Ҳар йили баҳорда, наврўз киришидан аввалги чоршанба куни, оташпарастлар етти жойга олов ёқиб, устидан сакраб ўтиб, “покланганлар”. Демак, у покланиш – муродга етиш куни, деб билинган. Бу анъана ҳатто ҳозирги зардўштийларда ҳам, христианларда ҳам бор.
Ўшликлар ҳам, камида икки-уч минг йил аввалги ўша анъанага беихтиёр амал қилиб, ювиниб-покланиб, тоққа чиқишган, наврўзни бошлашган, тилак-илтижолари қабул бўлишини ўтинишган.
Кейинги ярим аср давомида бу анъана унутилди, унга амал қилиш эсдан чиқа боряпти. Бунга эса, кундалик тирикчилик ташвишлари ва албатта, “олдингдан оққан сувнинг қадри йўқ” деган маталдагидай, бепарволик сабаб, Ўшнинг табаррук жой эканини ҳар доим ҳам ёдда тутмаслик сабаб бўлган.
Аммо бундан, бу ўлкада яшовчи элларнинг кўҳна, ўзига хос маҳаллий маданияти, этник ва этнопсихологик жиҳатлари батамом йўқолиб кетган экан, деган хулосага келиш нотўғри бўлар эди. Билъакс, айнан Ўшда ўзбек маданиятига ва ўзбек менталитетига хос энг олижаноб хислатлар бошқа минтақаларга қараганда кўпроқ сақланиб қолганини кўрамиз. Бунинг икки сабаби бор. Биринчидан, Ўш қадимдан шаҳар бўлган ва унда шаҳар маданияти кучли ривожланган, ўнлаб асрлар давомида шаклланган бу хислатга унча-мунча ижтимоий-иқтисодий бўҳронлар путур етказа олмайди. Иккинчидан эса, Ўш – ўзбеклар яшайдиган минтақанинг нисбатан четроғида жойлашган. Маълумки, бошқа халқлар ва уларнинг маданияти қаршисида турган эл ўз миллий-маданий анъаналарини асрашга савқи табиий равишда интилади ва аксар ҳолларда ўзлигини кўпроқ сақлаб қолишга муваффақ бўлади. Эҳтимол шунинг учундир, Ўшдан миллатнинг юзи бўлган олимлар, адиб ва санъаткорлар кўп етишиб чиққан.
Ҳар бир жойда қадимдан истиқомат қилиб келадиган аҳоли ўз ватанини бошқа масканлардан афзал кўради, улуғлайди. Жумладан, Ўш ҳам то ХХ асрнинг сўнгги чорагига қадар бутун Фарғона водийсидаги табаррук бир маскан ҳисобланган. Ҳатто айрим Ўшликларнинг муболағаларича, барча шаҳарларга осмондан нур ёғилса, Ўшдан осмонга нур чиқиб турар эмиш…
Бир неча асрлар бурун бутун Ўрта Осиёда Ўш ҳақида гап кетганда, бу шаҳарни эъзозлаб, баъзи китоблар битилгани бор гап. Аммо бундай китобларда илмийлик ўрнига хурофот кўпроқ ўрин эгаллаган.
Бунинг ўзига яраша сабаблари бор, албатта.
Тарихга назар ташласак, XVIII аср охири-XIX аср боши Марказий Осиё халқлари ҳаётида порлоқ ўтмишнинг шон-шуҳратлари сўниб, ижтимоий ҳаётда чуқур таназзул бошланган, ўзаро ички урушлар авжига чиққан, эл-юртда нажот йўли топилмай, жаҳолатга, хурофот ва мистикага берилиш авжига чиққан эди. Айнан ўша даврда Ўш шаҳри ҳақида афсоналарга чулғанган бир қанча маноқиблар ҳам вужудга келди. Уларда келтирилган маълумотларнинг сохта ва уйдирма экани яққол кўриниб туради. Ўшни муқаддас шаҳар даражасига кўтариш орқали авом зиёратчилар сонини орттириш, чор-атрофдан хайр-худойи, инъом-эҳсон ёғилиб келиб туришига эришиш учун, баъзи чаламулла олимлар томонидан баъзи рисолалар ҳам “ижод” қилинган.
“Ўш – хайрул билод” деб номланади ана шундай китоблардан бири. Унда, Ўшлик бўлмоқ шунчалик улуғ мартабаки, Ўшлик бирон киши билан бирга намоз ўқиган одамнинг юзи қиёмат кунида ўн тўрт кунлик ойдай равшан бўлади, кимки Ўшда бир дам ўтирса ёки бир қултум сув ичса, гўр азобини кўрмайди, Мункар-Накирларнинг сўроқ-саволидан озод бўлади, деб ёзилган…
Ажабо, Ўшга бир марта келган кишики жаннати бўлиши нақд эса, унда Ўшликларнинг ўзи фаришталардан ҳам бегуноҳ, ҳар бири камида бир авлиё қатори одам экан-да, бу шаҳарнинг энг каззоб мардуми ҳам бошқа ерликларнинг энг яхшиларидан дурустроқ саналадими, деган савол бергувчининг ўзи топилмаган эди у пайтда. Ҳатто тоққа Султон Маҳмудхон қурдирган “Оқ уй” ҳам бу китобда бир юмалаб “Сулаймон алайҳиссаломнинг масжиди” аталиб қолган эди. Бу китобда ёзилишича, Муҳаммад алайҳиссалом меърожга чиққанида ердан чиқаётган бир нурни кўриб, Жаброилдан, “У ниманинг нури?” деб сўраса, Ўш шаҳридан чиқаётган ёғду эканини ва бу шаҳардаги тоғ устида масжид бор, Сулаймон пайғамбар ҳам анда ибодат қилганлар, деб айтган эмиш. Шунда пайғамбаримиз, мен ҳам ўша жойда намоз ўқисам, деб орзу қилганида, Жаброил тоғни кўтариб осмонга олиб чиққани ва пайғамбаримиз намоз ўқигач, тоғни яна жойига элтиб қўйгани каби мубоҳ гаплар кўп битилган (ҳатто шу асарни нашрга тайёрлаган муҳтарам профессор Маҳмуд Ҳасаний ҳам, Аравон яқинидан топилган бир қабр тошидан дафн этилган кишининг исмини ўқигач, акаси у кишининг руҳи билан мулоқотга киришгани ҳақида ёзадики, бу энди, ХХI аср бошидаги Европаликларга хос хурофот – спиритизмнинг ўзгинаси).
Аммо шунга қарамай, мазкур китоб, аввало Ўш шаҳрига бағишланган дастлабки махсус асарлардан бири эканлиги, иккинчидан, Ўшда яшаб ўтган, аммо тарихда номлари қолмаган бир қанча уламойи киромлар ҳақида оздир-кўпдир маълумот бериши билан эътиборга сазовор.
Ана энди асосий масалага – Ўш нима учун “пирим” деб аталганига эътибор қилайлик. Қизиқ: бу тоғнинг қадимги номи Буракўҳ (бура – икки ўркачли эркак туя, тоғнинг шакли шунга ўхшайди) эди-ку?
Бироқ шу аниқки, бу тоғ ҳеч қачон “Ўш пирим тоғи” деб аталмаган.
Ажаб, унда, Ўш пирим деган сўз қаердан келиб чиққан?
Бизнингча, Ўш пирим деган сўзнинг шаҳар ўртасидаги тоққа мутлақо алоқаси йўқ. Тоққа чиққан зиёратчилар ҳам, Ўш халқининг ўзи ҳам тоғни Ўшпирим деб билишмаган, бундай деб аташмаган ҳам. Биз билган даврларда, тарихда ёзиб қолдирилган замонларда ҳамма Оллоҳга сиғинган. Ўшпирим деганда эса Ўш шаҳри кўзда тутилган, унинг бағридаги тоғ эмас.
Шаҳар бундан камида уч минг йил илгари ҳам Ўш деб аталган. Ўшандан бери тоғнинг, тепаликларнинг, дарёларнинг, ариқларнинг ва ҳоказоларнинг номи ўзгариб кетаверган, аммо Ўш дегани – Ўшдаги энг эски ном, у сира янгиланмаган. Маълумки, у замонларда одамлар оловга сиғинган, аммо шу билан биргаликда қадимий Бақтрия тупроғида яна бирқанча диний инончлар ҳам кишиларнинг ижтимоий дунёқарашида қоришиб кетган.
У даврларда кўпхудолик хос бўлган. Ҳар бир географик объектнинг ўз маъбуди бор, деб билишган. Жумладан, дарё сувларининг худоси Оахшо деб аталган. Айниқса, тошқин ва “одамхўр” тоғ дарёлари бағрида Оахшо бор, деб ишонишган. Тожикистондаги Вахш, Қирғизистондаги Ўш деган номлар асли ўша “Оахшо” деган сўзнинг кейинчалик ихчамлашиб, силлиқлашиши туфайли шу шаклга келган, Оахшо – Ўшга айланган. Амударёнинг эски номи – Окс ҳам аслида Оахшонинг маҳаллий тилдаги талаффузидир.
Ўшликлар тилида дарё илоҳаси Оахшога сиғиниш, билиб-билмай тилга олиш ҳатто ҳозир ҳам давом этиб келади. Масалан, баъзи диний саводсиз одамларнинг бирон эҳсон якунида “ер эгаларига, сув эгаларига бағишладик”, деб дуо қилишларини кузатамиз. Ҳолбуки, ислом эътиқодига кўра, борлиқнинг эгаси ёлғиз Оллоҳ таолодир, ернинг алоҳида, сувнинг алоҳида эгаси йўқдир.
Аммо ислом дини кириб келгунга қадар Марказий Осиё ҳудудида яшаган халқлар бошқа турли динларга эътиқод қилишган. Энг қадимги турклар дини бўлган шомонийлик, ўтпарастлик, христианлик ва ҳоказо инончлар кишилар диний дунёқарашининг асосини ташкил қилган. Исломга ва унинг негизида турган иброҳимий динлардан аввал кўпхудолилик оддий ҳол эди. Турли табиат ҳодисаларининг, дарё ва кўлларнинг, тоғ-тошларнинг, деҳқончилик ва овчиликнинг, қиморбозларнинг, фарзанд туғилишининг ўз худоси бўлган, кишилар бу худо шу соҳани юритади, тартибга солади, деб ишонишган.
Соғлом ақл бир худолиликни тақозо этади. Аммо бир-бири билан иқтисодий-ижтимоий муносабатга киришган ҳар бир эл ўз “худо”сини ўзга халққа тақдим этиб, уни қабул қилишлари учун курашган. Ана шу аснода “меҳнат тақсимоти” юзага чиққан: ғолиб халқнинг худоси олий илоҳ ҳисобланиб, мағлуб ёки бетараф элларнинг “худо”лари эса у ёки бу соҳанинг маъбудларига, бора-бора эса ўша тармоқни қўлловчи пирга айланишган.
Тўғри, кейинги ўн тўрт аср давомида турли муқаддас жойларни зиёрат қилиш, бу зиёратлар асносида билганича ибодат ва зикр амалларини бажаришлар исломий руҳда бўлган. Лекин айнан Ўшга зиёратга келиш, сиғиниб қурбонлик қилишлар исломдан аввал бошланган, шу сабабли ХХ аср ўрталаридан бошлаб то тўқсонинчи йилларга қадар бўлган – биз кўрган зиёратлар, афтидан, исломга қадар бўлган диний топинишларнинг бирмунча сусайган ҳолати бўлиши керак. Башарти у ислом дини тақозо этган ҳодиса бўлганида, диний эътиқод кучайган ҳозирги замонда зиёратхонлик янгидан куч олиши лозим бўларди, мантиқан.
Хуллас, тошқин дарёлар худоси Оахшога атаб қурбонликлар қилинган. Оахшо ибодатхонасига теварак атрофдан ҳар йили минг-минглаб одамлар ёпирилиб келиб, Оахшо-Ўшни тавоф этиб, яна юртларига қайтганлар. Ўш дарёси – тошқин тоғ дарёсидир, Оахшо сувидир У бугунги кунда Оқбура деб аталади, Бобур замонида эса Андижон дарёси деб номланган. Бу дарё бўйида (балки Тахти Сулаймон рўпарасида) уч-тўрт минг йил аввал Оахшо ибодатхонаси қурилган, Оахшо ҳайкали қад ростлаб, Оахшо маъбади барпо этилган, одамлар ҳар йили ана шу Оахшони зиёрат қилишга келишган.
Ўқувчиларда, “сиз айтган ибодатхона-ю, ҳайкал қани, қаерда?” – деган савол туғилади, албатта. Гап шундаки, диний эътиқод алмашган вақтда эски динга хос обидаларни бошқа юртлардан бировлар келиб барбод қилмайди, балки янги динга ўтган одамларнинг ўзлари уни талқон қилиб бузиб ташлайди, ундан нафратланади, ўтмиши билан шафқатсиз равишда хайрлашади.
Бироқ, гарчи зардўштийликнинг моддий асослари қўпориб ташланган бўлса-да, номоддий удумлари ҳали-ҳамон яшаб келяпти. Масалан, яқин-яқинларгача куёвнинг уйига келин келганида хонадон олдида гулхан ёқилиши, ёки остона босиб туриб бўлмайди, деган тақиқлар шунинг далили.
Оахшо (Ўш) деган маъбуд орадан кўп асрлар ўтиб, ана шу тариқа пирга айланган, яъни энди у худо эмас, пир деб атала бошлаган; Оахшо пирим – Ўш пирим шаклини олган.
Албатта, Марказий Осиёга ислом дини кириб келиб, устувор мавқе эгаллаганидан бери орадан ўн тўрт аср ўтди. Бунча юзйилликлар давомида Оахшо маъбуднинг, кейинчалик эса Оахшо пирнинг эътибори ислом дини таъсирида пасайиб бораверди.
Яна бир гап шуки, дин одамлар кўп бўлган шаҳар жойларида кўпроқ мавқе қозонади. Ўшнинг ўзида Ўшпирнинг қадри эртароқ тушиб, шаҳар аҳлига у қадар сезилмаслигининг сабаби, бизнингча, шунда. Эски эътиқодлар, урф-удумлар, анъаналар чет жойларда – қишлоқ ва овулларда узоқ сақланиб туради. То ХХ асрнинг етмишинчи йилларига қадар турли вилоятларнинг қишлоқларидан Ўш пирим зиёратига келувчилар кўп бўлганининг сабаби ҳам шунда.
Бундан, Оахшо дарёси ёнида пайдо бўлган, ҳозир эса тарихи уч минг йилдан ошган шаҳар ўзига шу дарёнинг номини олган, деган хулосага келамиз. Шубҳасизки, шу Оахшо дарёси бўлмаса, унинг ёқасидаги Ўш шаҳри ҳам бино бўлмасди.