САНА ОЛДИДАН
Қирғизистон жанубида кечган қонли воқеаларга уч йил тўлар экан, халқаро ташкилотлар айни қирғиннинг асосий қурбонлари дея таъкидлаган ўзбек аҳолисига нисбатан ёмон муносабат, айнан ўзбекларни айбдор сифатида кўрсатиб, балогардон қилиш ҳолатлари ҳамон давом этаётгани айтилади. Аммо ушбу умумий абгор манзарада ижобий томонга ўзгаришлар ҳам кўзга ташланадими, ўзбек аҳолиси ҳодисалар оқибатида йўқотган мавқеларини тиклай бошлаганларига ишоралар борми? Ўшлик таниқли ҳуқуқ фаоли Равшан Гапиров бу борадаги ўз кузатишлари билан ўртоқлашади.
Ҳар биримизга тенгсиз кулфатлар олиб келган 2010 йил июнь хунрезликларидан буён шунча вақт ўтган бўлишига қарамасдан, минг таассуфки, маҳаллий ўзбекларга бўлган муносабат зўрайса зўрайдики, асло юмшаган эмас. Давлат ҳокимиятининг барча бўғинларида, айниқса Жалолобод ва Ўш ҳокимлари бошчилигидаги бир тўда миллатчилар, ҳуқуқ тартибот идоралари бу шўринг қургур ўзбекларга нисбатан “осон бойиш манбаи” сифатидаги ёндошувларини асло бас қилишган эмас. Аслида, бу каби ғайри қарашларнинг илдизи узоққа бориб тақалади.
Аввалги президент А. Акаев давридан аста-секин бошланиб, К. Бакиев даврида жуда тез орада авж нуқтасига чиққан эди бу каби муносабат. 2009 йил бошларидан катта-ю кичик милиционерлар кўча-кўйда айнан ўзбекни тўхтатиб, очиқдан-очиқ “пулдан узат, акс ҳолда Ўзбекистонингга жўнаб қол”, дейдиган бўлишганди. Бундай ишлар тобора оддий қирғизларга ҳам ўтди, улар ҳам кўрган жойида ўзбекларни уриб-туртиб, пулларини олишди, турли идораларда ўзбекни сиғдирмай қўйишди. Улар ошхоналарда айниқса мазахўрак бўлиб қолишган эди, ўзбекнинг таомини еб, ҳақини тўламасдан тузлиғига тупуришни ўзлари учун бир ғурур, деб қабул қилишди. Ночор ошпаз жониворлар дастёрликка қирғиз қизларни ёллайдиган бўлишди. Чунки бу қизлар қавмдошлари билан талашиб-тортишиб пулини ола билишар эди.
Бундан ҳам каттароқ масала шундаки, қарийб барча ўзбек ишбилармонларининг катта лавозимларда ўтирган бир-иккитадан қирғиз акахонлари – “криша”лари бор эди. Озми-кўпми даромад қилган тадбиркорнинг омади ўша акахонлари туфайли эди, «кришаси» йўқларга эса мутлақо кун ҳам йўқ эди. Шундай қилиб, ўша хунрезликларга қадар ҳам тижоратда шу каби ўртакашлик кучайди, бунинг касри бошқа соҳаларга ҳам уриб кетди. Айниқса адвокатлар даллоллик ҳунарида ҳаммадан ўзиб кетди. Ўзлари ўзбек бўла туриб, қон қақшаган бошқа миллатдоши билан қирғиз маҳкамаси-ю прокуратураси ўртасида ўртакашлик қилиб, бечораларни соғишда ана ўша акахонларига астойдил дастёрлик қила бошлашди. Бундай аянчли манзара июнь қирғинидан сўнг, шунча фожеаларга гувоҳ бўлгач бироз арир, миллатининг бошига тушган кўргуликлар бу ўртакашлар ғурурини бироз бўлса ҳам уйғотар, деб ўйлаш мумкин эди. Аммо таассуфларки, воқелик асло бундай бўлиб чиқмади, яна ўша-ўшалар уйи куйган, ғурури топталган, эркагу аёлига тириклайин ўт қўйилган, устига устак қирғиз кучишлатарлари томонидан айбсиз айбдорга чиқарилган бечораларнинг муаммосини милиция ва ё прокуратура идораларида гўёки ҳал қилишга кўмак бераман дея бор-будини сидиришга, бу билан эса ўша акахонлари томоқларини мойлашга тушиб кетишди. Ё алҳазар, бундан ҳам ортиқ кўргулик борми аслида?! Онангни зўрлаган қозига қизингни ҳам қўшиб бер, деганлари шуми аслида?! Хуллас, сўнгги қирғинбарот аслида мана шу каби қашқирлар учун, уларнинг валинеъматлари учун жуда қулай, айни кутилган базми жамшидга, кулфатлар устига барпо қилинган зиёфатга айланди.
Шаҳар кенгашларида ўтирган ўзбек аслли депутатларга ҳам тўхталмасам бўлмас. Аслида улар бирор вазифани бажаришмайди, ҳеч бир муаммони ҳал қила олишмайди. Улар фақатгина «мана, ўзбекдан ҳам депутатлар бор» қабилидаги вазифанигина адо қилишади, улар шунчаки бир кўргазма қуролидан бошқа нарса эмас. Улар шу ўриндиқда ўтириб, ўзларини, ўз яқинларини йиртқичлардан сақлаб турганига хурсанд, бошқалар билан нима ишлари бор уларнинг! Аслида, бундайлардан кўра кам сонли бўлса-да, аммо инсонни миллатга айирмайдиган, ўз пешона териси билан ҳалол пул топиб, кези келса ўзбекнинг ҳимояси учун ўз қавми билан ёқалашишдан тап тортмас айрим қирғизлар минг карра аълодир. Ўзим ана ўшандай қирғиз биродарларим борлигидан фахрланаман, аммо зинҳор ўзбек ичидан чиққан турли-туман кенгаш депутатлари борлигидан эмас.
Қонли воқеаларнинг уч йиллиги олдидан Қирғизистон ўзбекларининг бугунги туриш-турмуши, ташвиш ва муаммолари атрофидаги асосий хулоса шуки, ўзбеклар устидан тирикчилик қилиб, уларнинг пешона терлари эвазига бойишлар ортса ортдики, асло пасайгани йўқ. Ўзбекларга нисбатан муносабат аввалги йилларга қараганда яна-да ёмонлашган, ўзбекнинг абгор ҳолига маймунлар ҳам йиғлар бир даражага етиб келинди. Миллатларни ўзаро яраштирамиз, қуда-анда, ёру дўст бўламиз, деб аллақанча маҳал оғиз кўпиртиришди, тантана-ю зиёфатлар уюштиришди. Аммо қани натижа? Ҳаммаси аксинча бўлмаяптими, шўринг қурғур ўзбекни яна баттар эзиб-янчиш бўйича мусобақалар давом этмаяптими? Аслида марказий
ҳукуматнинг очиқ-ошкора айтилмайдиган сиёсати бу ҳолатни тўғридан-тўғри рағбатлантирмоқда, чунки мамлакат бюджетида сичқонлар ҳасса таяниб юрибди, шундай экан, мелисамисан, бошқамисан, ана, урсанг ҳам, сўксанг ҳам миқ этмаётган ўша «ўзбектерди сағиб жатавер» деяпти. Ўзбек бечора арз-шикоят қилишдан ҳам қўрқади, чунки бунинг оқибати яна ҳам ёмон бўлишидан огоҳлантириб қўйилган. Бирор бечоранинг ёнини олиб, борми ёки йўқ ҳуқуқини ҳимоя қилай десанг, “Қўйинг, ака, тинч юрай!”, деб нари қочади.
Президент Атамбаевнинг бугунги сиёсатини умуман ёмон, деб айтолмайман, ҳар ҳолда аввалгининг ифлос миллатчилик сиёсатидан яхшироқ. Аммо президент олдинга икки қадам қўйса, Бакиевдан қолган Мирзакматов кабилар орқага бир қадам тортиб туришибди. Қачонгача Атамбаев уни ўрнидан жилдира олмас экан? Мана шу савол кўп ўйлантиради. Мирзакматов кабилар, унга қўшилиб эса мен айтган ўша ўртакашлар ўз лавозимида ўтирар экан, мазлум ўзбекка нисбатан адолатнинг атиги бир мисқоли раво кўрилмас экан, Ўшда яқин орада тинчлик бўлмайди. Ўзбеклар ўз мавқеини тиклаш нари турсин, ўз уйларида эркин нафас олишолмайди. Бугуннинг чинакам ҳақиқати шудир.