Alisher Navoiy (1441, 9 fevral-1501, 3 yanvar) ulug‘ o‘zbek shoiri, mutafakkiri va davlat arbobi bo‘lgan. G‘arbda chig‘atoy adabiyotining buyuk vakili deb qaraladi, sharqda «nizomi millati va d-din» (din va millatning nizomi) unvoni bilan ulug‘lanadi.
Asl ismi Nizomiddin Mir Alisher. U Hirotda tug‘ilib, shu yerda umrining asosiy qismini o‘tkazgan. Navoiyning otasi G‘iyosiddin Bahodir temuriylar xonadoniga yaqin bo‘lgan. She’r zavqi va iste’dodi erta uyg‘ongan. Bolalikdayoq Farididdin Attorning «Mantiqut-tayr» asarini yod olgan, Sharafiddin Ali Yazdiy nazariga tushgan, Mavlono Lutfiy yosh shoir iste’dodiga yuqori baho bergan, Kamol Turbatiy e’tirofini qozongan.
Sayyid Hasan Ardasher, Pahlavon Muhammad kabi ustozlardan ta`lim olgan, Abdurahmon Jomiy bilan ijodiy hamkorlikda bo`lgan. Navoiy 1469 yilgacha temuriylar orasidagi ichki nizolar sababli Hirotdan yiroqroqda yashagan.
Husayn Boyqaro Xuroson taxtiga o`tirgach (1469), Navoiy hayoti va ijodida yangi bosqich boshlanadi, muhrdorlik (1469) mansabiga, vazirlik (1472) va Astrobod hokimligi (1487)ga tayinlanadi. 1480—1500 yillar mobaynida o`z mablag`lari hisobidan bir necha madrasa, 40 rabot (safardagi yo`lovchilar to`xtab o`tish joyi), 17 masjid, 10 xonaqoh, 9 hammom, 9 ko`prik, 20 ta hovuz qurdiradi. Husayn Boyqaro Alisher Navoiyga «muqarrabi hazrati sultoniy» («sulton hazratlarining eng yaqin kishisi») degan unvonni beradi. Unga ko`ra Navoiy davlatning barcha ishlariga aralasha olardi.
Alisher Navoiy tarjimai holi o`z davrida Xondamir, Vosifiy, Husayn Boyqaro, Bobur kabi tarixchi va davlat arboblarining asarlarida aks etgan.
O`zbek olimlari O. Sharafiddinov, V.Mahmud, Oybek, Ya. G`ulomov, I.Sulton. A.Zohidov, V.Abdullaev, A.Qayumov, S.G`anieva v.b. Navoiyning hayot yo`li haqida asarlar yaratishgan.
Lirik merosi
Navoiy ijodi ixlosmandlari uning she`rlarini yig`ib, «Ilk devon» (1464-65) tuzgan edilar, so`ngra «Badoyiul-bidoya» («Go`zallikning boshlanishi»), «Navodirun-nihoya» («Nodirliklar nihoyasi») nomli devonlar (1470-yillar) tartib berilgan. Lirik merosi umumiy hajmi 50000 misradan ortiq «Xazoyinul-maoniy» nomli to`rt devon (1491—1498)ga jamlangan. Navoiy she`riyatining mavzular doirasi keng, janrlar ko`lami (16) xilma-xil. G`azallari «oshiqona, orifona, rindona» (Shayxzoda) sifatlar bilan o`rganiladi. G`azallarida insoniy muhabbat, ilohiy ishq bilan uyg`un holda ulug`lanib, «majoz – haqiqat ko`prigi» aqidasiga amal qilingan. Alisher Navoiy she`riyatidagi zohiriy ma`no yangiliklari bilan birga botiniy sifatlarni ham o`rgangandagina ularni idrok etishga erishish mumkin.
«Nazmul-javohir» (1485) Hazrat Alining «Nasrul-laoliy» asarining turkiy nazmga solingani bo`lib, 266 ruboiydan iborat bu asarda axloqiy-ta`limiy qarashlar o`z aksini topgan.
O`R FA ShIda (3-fond) Navoiyga mansub 24 asarning 254 qo`lyozmasi saqlanadi, undan ko`pchiligi devonlarning nusxalari. Navoiy devonlari prof. H.Sulaymon tomonidan yig`ilib, tasnif etilgan. «Ilk devon» Sankt-Peterburgdagi Saltikov-Shedrin kutubxonasida (inv.564) saqlanadi. «Navodirun-nihoya» O`R FA ShI (inv.1995) dagi nusxalari nihoyatda nodir bo`lib, ular Navoiy davrida Hirotda Sulton Ali Mashhadiy (1487), Abdujamil kotib (1487-88) tomonidan ko`chirilgan.
Xamsa
Alisher Navoiy ijodining yuksak cho`qqisi «Xamsa» asari (1483-85)dir, shoir birinchilardan bo`lib, turkiy tilda to`liq «Xamsa» yaratdi va turkiy tilda shunday ko`lamdor asar yozish mumkinligini isbotlab berdi.
«Xamsa» tarkibiga «Hayratul-abror», «Farhod va Shirin», «Layli va Majnun», «Sab`ai sayyor», «Saddi Iskandariy» kabi dostonlar kiradi.
«Hayratul-abror»da hamd, munojot, na`t, hayrat boblaridan keyin shoirning Yaratganga, borliqqa, tabiatga, insonga bo`lgan falsafiy, ijtimoiy-siyosiy, iqtisodiy, ilmiy, ma`rifiy, axloqiy va estetik munosabati aks ettirilgan. Podshoh bilan ulusning insonlik nuqtai nazaridan ayirmasiz, farqsizligini, podshohning hunar, axloq, adl, insof, mantiq, taqvo yo`lida ulusdan o`ta olmaganini anglatish bilan o`zining adolatli shoh haqidagi qarashlarini anglatadi.
«Farhod va Shirin»da qahramonlar sevgi sarguzashtlari orqali insonning tarix va kelajak oldidagi vazifasini belgilaydi, insonlik faqat muhabbatda emas, balki o`sha sharafli nomning himoyasi orqali ekanini uqdiradi. Sharq tarixidagi Xusrav va Shirin voqeasini badiiy jihatdan qayta ishlab, Farhod orqali o`zining komil inson haqidagi qarashlarini ifoda qilgan. Navoiy dostoni orqali Firdavsiy, Nizomiy, Dehlaviy an`analari yangilangan bo`lsa, undan keyin bu syujet turk mumtoz adabiyotining o`zak muammolarini hal etishda asosiy o`rin tutdi va bu yo`nalishda Ahmad rizvon, Jaliliy, Harimiy, Bafqiy, Urfi Sheroziy, Lamiiy, Nizoriy v.b. dostonlari yaratildi.
«Layli va Majnun» dostonida arab ertaklari orqali ma`lum syujet o`zining tugal shaklini topdi, unda ishq falsafasi betakror uslubda ifoda qilindi. Keyinroq yaratilajak Fuzuliy, Andalib, Sayqaliy dostonlari uchun ma`naviy zamin bo`ldi. «Xamsa» tarkibidagi «Sab`ai sayyor» va «Saddi Iskandariy»da shohlik bilan bog`liq masalalarni birinchi o`ringa olib chiqdi. Bu dostonlar xamsanavislik an`anasida o`zining ijtimoiy-siyosiy xarakteri va originalligi bilan ajralib turadi. «Xamsa»ga ustoz Abdurahmon Jomiy (1414—1492) yuqori baho berdi.
O`R FA ShI qo`lyozmalar fondida 15-20 asrlarda ko`chirilgan 166 qo`lyozma saqlanadi. Ulardan 84 tasida beshlikning hamma dostonlari berilgan.
«Xamsa» haqida xorijiy olimlar A.Vamberi, J.Malokolin, F.Richard, L.Vari, Y.Ekman, E.Partele; rus tadqiqotchilari I.Krachkovskiy, V.Bartold, E.Bertels, Konrad, B.Jirmunskiy, A.Yakubovskiy, A.Semyonov; turk olimlari F.Ko`prulu, A.S.Levend, K. Eraslon; ozar olimlari H. Arasli, G. Aliev; o`zbek olimlari Fitrat, I.Sulton, V.Zohidov, A.Qayumov, T.Jalolov, S.Nazrullaeva, A.Abdug`afurov, M.Hakimov, S.Hasanov v.b. ishlari ma`lum.
O`zMUda «Xamsa»ni tadqiq etish borasida B.Qosimov, B.Akrom, H.Boltaboev, A.Erkinov, D.Farmonova tadqiqot ishlari olib bormoqdalar.
Tasavvufiy asarlari
Navoiyning tasavvufiy qarashlari deyarli barcha asarlarining ruhiga singgan bo`lsa-da, maxsus «Lisonut-tayr» dostoni(1499)da, «Nasoyimul-muhabbat» manqabasi]]»(1495-96)da, «Tarixi anbiyo va hukamo»(1485-8), «Arbain», «Munojot» singari asarlarida aks etgan.
«Lisonut-tayr»da borliq va ilohiyot haqaidagi qarashlarini, inson, tabiat va hayot haqidagi fikrlarini qushlar tili va sarguzashtlari orqali bayon qilgan.
O`zbekiston mustaqillikka erishganidan so`ng Navoiy asarlarini diniy va so`fiylik jihatidan o`rganish kengaydi, ular ob’ektiv va ilmiy bahosini olmoqda. «Arbain», «Munojot» kabi asarlari chop etildi. Jomiyning «Nafahotul-uns min hazarotil-quds» tazkirasini tarjima qilib va to`ldirib, so`z yuritilgan 618ta shayxlar sonini 770 taga yetkazdi.
Nasriy asarlari
Navoiy merosining salmoqli qismi nasriy asarlardan iborat. Ular ijtimoiy-siyosiy, axloqiy-ta`limiy va ilmiy-falsafiy yo`nalishdadir.
«Mahbubul-qulub»(1500-01) Navoiyning so`nggi yirik asari bo`lib, unda ulug` mutafakkir adibning hayoti davomidagi kuzatishlari, to`plagan boy tajribasi o`z yuqori darajasida aksini topgan. Uch qismdan iborat bu asarda «Soriun-nosning af’ol va ahvolining kayfiyati» (1), axloqiy muammolar (2), «mutafarriqa favoyid va amsol surati» (3) masalalari ifodalangan.
«Xamsatul-mutahayyirin»(«Besh hayrat»,1494) asarida ustozi va do`sti Abdurahmon Jomiy, uning hayoti lavhalari, tariqati, yozishmalari, asarlari haqida hayratomuz hikoyalar keltiriladi.
«Holoti Sayyid Hasan Ardasher» (1488-89), «Holoti Rahlavon Muhammad»(1493) asarlari manoqib-holot yo`nalishida bo`lib, ularda shoirga ustozlik qilgan buyuk shaxslar hayoti, faoliyati yoritilgan.
«Munshaot» (1498-99) Navoiyning maktublari to`plami (jami 88 ta xat) bo`lib, ular sog`inchlik xatlari, navro`z tabriklari, ta`ziyanomalar, siyosiy o`gitlar, sulhnomalar va boshqa yo`nalishlardadir. Ular Husayn Boyqaro, Badiuzzamon va boshqa tarixiy shaxslarga bitilgan.
Ilmiy-filologik merosi
«Majolisun-nafois» (1490-91; 1497-98) tazkirasi turk tilidagi yozilgan dastlabki tazkira bo`lib, unda shoir sakkiz majlis doirasida 459 shoir va adib haqida ma`lumot bergan. Birinchi va ikkinchi majlisda tazkira tartib berilganda hayot bo`lmagan shoirlar, uchinchi majlisda shoirning zamondoshlari, to`rtinchi majlisda beshinchi majlisda Xuroson, oltinchisida Movaraunnahr, Kichik Osiyo va Eron, yettinchi va sakkizinchi majlislarda temuriylar sulolasiga mansub ijodkor shoh va shahzodalar haqidagi ma`lumotlar jamlangan. Asar Fahriy Hirotiy(1521-22), Muhammad Qazviniy(1522-23), Shoh Ali Abdulali (1598) tomonidan uch marta fors tiliga tarjima qilingan.
Navoiy «Muhokamatul-lug`atayn» asarini o`z zamonidagi turkiy lahjalar, ziyolilar nutqi, badiiy va ilmiy asarlarning leksik-grammatik xususiyatlarini forsiy til xususitlari bilan qiyoslashga bag`ishladi. Jonli xalq tilida qo`llanilgan ko`plab so`zlarni asarga kiritib, adabiy tilda qo`llanilishiga sababchi bo`ldi. O`zigacha ishlatilgan so`zlarni yangi ma`no qatlamlarini ochdi. O`zbek tili grammatikasini Mahmud Koshg`ariydan so`ng ilmiy asosga soldi. O`zbek tilining badiiy va estetik imkoniyatlari kengayishiga sababchi bo`ldi. Fors va turk tillarida yaratilgan eng yirik va e`tiborli asarlarga murojaat qildi, shoir va olimlarni til istiqloli uchun kurashga chorladi.
Aruz nazariyasiga bag`ishlangan «Mezonul-avzon»(1492) asarida arab va fors aruzi qoidalarini turkiy tilda aniq va ravon tushuntirdi. Turk yozma va og`zaki she`riyati namunalarining vazn xususiyatlarini o`rgandi. Turkiy aruz tabiatini yoritish bilan birga turk she`riyati murakkab aruz tizimini boyitganini anglatdi. Bahrlar va doiralar haqidagi tasavvurni kengaytirdi. To`qqizta yangi vazn va she`riy shaklni aniqladi. Turklik tarixida ilk bor milliy vazn haqidagi qarashlarni ilgari surdi.
Navoiyning ilmiy-filologik merosini muntazam tadqiq qilish 20 asrning 20-yillaridan yo`lga qo`yildi. Bu yo`nalishda Fitrat, Oybek, A.Sa`diy, O.Sharafiddinov, A.Hayitmetov, I.Sulton, H.Qudratullaev kabi adabiyotshunos va A.K.Borovkov, O.Usmonov, A.Rustamov kabi tilshunos olimlarning ishlari e`tiborli.
Tarix va iqtisodga oid asarlari
«Tarixi muluki Ajam» («Ajam shohlari tarixi»,1488) qisqa tarix bo`lib, Eron shohlari xronikasi bayon qilingan «Tarixi Tabariy», «Shohnoma» asarlarini mantiqan to`ldiradi, ulardagi faktlarni izchil ilmiy tizimga soladi. Afsonaviy shoh Kayumarsdan sosoniylarning so`nggi vakili Yazdi Shahriyorgacha bo`lgan shohlar tarixini, mifologik talqinini beradi.
«Tarixi anbiyo va hukamo» («Payg`ambarlar va hakimlar tarixi», 1485—1498) asarining birinchi bo`limida «Qissasul-anbiyo»lar an`analarini davom ettirib, Odam alayhis-salomdan Nuh, Iso, Muso, Ya`qub, Sulaymon, Yusuf, Dovud kabi payg`ambarlar tarixiga oid qissalar keltiradi. Navoiy Luqmoni hakimga ham anbiyolar qatoridan joy beradi. Asarning «Hukamo zikrida» deb nomlangan ikkinchi bo`limida insoniyat tarixida chuqur iz qoldirgan donishmand hakimlar Fishog`urs, Jomosp, Buqrot, Suqrot, Aflotun, Arastu, Bolinos, Jolinus, Batlimus, Buzurgmehr haqida ibratli hikoyalar keltiradi, ularning donishmandligi, ilmiy kashfiyotlari siri qisqa satrlarda talqin qilinadi.
«Vaqfiya» (1481) asarida vaqf yerlari, mulklari, ularning miqdori, ulardan foydalanish, vaqf mulki va mablag`i evaziga quriladigan bino va inshootlar, bu yo`nalishda madrasa va xonaqohlarda o`rnatilgan tartiblar haqida fikr yuritdi. Navoiy o`z ixtiyoridagi mablag`lar hisobiga qurilgan xayriya muassasalari, ilmiy-madaniy binolar va bog`larni sanab o`tdi. Asar Navoiy va Husayn Boyqaro munosabatlarini o`rganish uchun ham muhim hujjatli manbadir.
Tarix va iqtisodiy yo`nalishdagi asarlari N.Veselovskiy, Yakubovskiy, Ya.G`ulomov, V.Zohidov, B.Ahmedov kabi olimlar tomonidan o`rganilgan.
Navoiy Muborak dastxat
Arab va fors tillaridagi asarlari. Alisher Navoiy fors tilida yozgan she`rlari asosida «Devoni Foniy» tuzilgan bo`lib, uning muqaddimasida «Sittai zaruriya» («Olti zarurat») va «Fusuli arbaa» («To‘rt fasl») forsiy qasidalari majmualari berilgan. «Sittai zaruriya» to`plamidagi qasidalar «Ruhul-quds» («Muqaddas ruh»), «Aynul-hayot» («Hayot chashmasi»), «Tuhfatul-afkor» («Fikrlar tuhfasi»), «Qutul-qulub» («Qalbdar g`izosi»), «Minhojun-najot» («Qutilish yo`li»), «Nasimul-xuld» («Jannat nasimi») kabi nomlar bilan ataladi. Ular Xoqoniy, Dehlaviy, Salmon Sovajiy, Abdurahmon Jomiy asarlari ruhida, ularga falsafiy-mantiqiy javob tarzida yozilgan. «Fusuli arbaa»da Sulton Husayn Boyqaro madhidan so`ng «Bahor», «Saraton», «Xazon» («Kuz») va «Day» («Qish») vasfidan iborat. Muammo janri qoidalariga bag`ishlangan «Mufradot» (1485) fors tilidagi ilmiy asarida mumtoz she`riyatdagi bu janrni nazariy jihatdan asosladi. Muammo va uni ifodalangan janrlar ruboiy, qit`a, tuyuq, ayrim hollarda g`azal munosabatini anglatdi. Muammolarni yechish usullarini o`rgatish barobarida 121 ta misol keltirdi. Navoiyning arab tilida «Sab’atul-abhur» («Yetti dengiz») nomli diniy-tasavvufiy ruhda lug`at xarakteridagi asar yozgani ma`lum. Biroq bu asar nashr etilib, yetarli darajada o`rganilmagan. Alisher Navoiyning fors tilidagi merosi Fitrat, H.Sulaymon, N.Mallaev, Sh.Shomuhamedov, R.Vohidov, Boltaeva tomonidan o`rganilgan. Navoiy dahosi tufayli insoniyat tarixida dunyoning turli joylarida yashayotgan turkiy xalqlar yakqalam qilindi, millat ma`naviy merosi umumjahon xazinasidan mustahkam o`rin oldi. Mustaqil O`zbekistonda Navoiyni anglash davlat siyosati darajasiga ko`tarildi. Respublikadagi eng yirik viloyatlardan biri va uning markazi, O`zbekiston Davlat mukofoti, O`RFA Til va adabiyot instituti, opera va balet akademik teatri, O`zbekiston Davlat kutubxonasi, Samarqand Davlat universiteti va boshqa yuzlab madaniy-ma`rifiy muassasalar, jamoa xo`jaliklari ulug` shoir nomi bilan ataladi.
Nashr qilingan asarlari
* Alisher Navoiy. Asarlar. 1-4 jildlar, -T.: 1963—1968;
* Alisher Navoiy. Xazoyinul-maoniy. -T.: 1959-60;
* Alisher Navoiy. Mukammal asarlar to`plami (20 jildlik), 1-6 jildlar. -T.: 1987—1992;
* Alisher Navoiy. Asarlar. 6-10 jildlar, -T.: 1963—1968.
* Alisher Navoiy. Mukammal asarlar to`plami (20 jildlik), 7-12 jildlar, Toshkent, 1991—1996;
* Alisher Navoiy. Xamsa (Nashrga tayyorl. R.Shamsiev). -T.: 1960;
* Alisher Navoiy. Farhod va Shirin (nashrga tayyorl., nasriy bayon muallifi G`afur G`ulom). — T.: 1956;
* Alisher Navoiy. Hayratul-abror. Ilmiy-tanqidiy tekst (nashr. P.Shamsiev). -T.: 1970;
* Alisher Navoiy. Lisonut-tayr (nasriy bayon muallifi: Sh.Sharirov). — T.: 1984;
* Alisher Navoiy. Lisonut-tayr. — T.: 1991;
* Alisher Navoiy. Nasoyimul-muhabbat. MAT. 17-jild. -T.: Fan, 2001;
* Alisher Navoiy. Munojot (nashrga tayyorl. S.G`anieva). — T.: Sharq, 1991;
* Alisher Navoiy. Mahbubul-qulub. Asarlar. O`n besh tomlik. T.13. — T.;1967;
* Alisher Navoiy. Xamsatul-mutahayyirin. Asarlar. O`n besh tomlik. T.14. — T.;1967;
* Alisher Navoiy. Holoti Sayyid Hasan Ardasher. Asarlar. O`n besh tomlik. T.14. — T.;1967;
* Alisher Navoiy. Holoti Pahlavon Muhammad. Asarlar. O`n besh tomlik. T.14. — T.;1967;
* Alisher Navoiy. Munshaot. Asarlar. O`n besh tomlik. T.13. — T.:1967
* Alisher Navoiy. Majolisun-nafois. Asarlar. O`n besh tomlik. T.12. -T.: 1966;
* Alisher Navoiy. Muhokamatul-lug`atayn. Asarlar. O`n besh tomlik. T.14. — T.:1967;
* Alisher Navoiy. Mezonul-avzon. Asarlar. O`n besh tomlik T.14. — T.:1967;
* Alisher Navoiy. Tarixi muluki Ajam. Asarlar. O`n besh tomlik. T.14. — T.:1967;
* Alisher Navoiy. Tarixi anbiyo va hukamo. Asarlar. O`n besh tomlik. T.15. — T.:1968;
* Alisher Navoiy. Vaqfiya. Asarlar. O`n besh tomlik. T.13. -T.: 1967;
* Alisher Navoiy. Devoni Foniy. Asarlar. O`n besh tomlik. T.5. 1-2 kitob. — T.:1966;
* Alisher Navoiy. Mufradot. Asarlar. O`n besh tomlik. T.15.- T.:1968;