ТАБИИЙ ВАТАН ТУЙГУСИ ВА СУНЪИЙ РАВИШДА ВУЖУДГА КЕЛТИРИЛГАН ЭГАЛИК ХИССИ ЁХУД ХАЛКАРО КОМИССИЯ ХИСОБОТИГА РАСМИЙ БИЛДИРИЛГАН ШАРХЛАРГА ОИД МУЛОХАЗАЛАР

2010-йил июн ойида булиб утган вокеаларга нисбатан бир канча ташкилотлар ва шу жумладан Халкаро комиссиянинг хисоботи ва унга Киргиз хукуматининг шархлари эълон килинди. Албатта халкаро комиссиянинг хисоботи томонларни тулик кондирмаслиги табий хол. Лекин халкаро комиссия ва миллий комиссиянинг хисоботини укиб чикан одам уртадаги фарк накадар жиддий эканлигини пайкамаслиги мумкин эмас.

 

Хукумат берган шархнинг лозим булса хар бир банди билан бахс-мунозара килса булади. Лекин хукумат халкаро комиссия берган хулосаларнинг аксарияти билан рози эмаслигини укиб ва шунинг баробарида масъулиятдан кочишга харакат килётганлигини куриб, бундай бахс-мунозара бирор – бир самара беришига шубха тугилади. Самарали булиши шубхали булса хам хукумат келтирган шархнинг бир-канча бандларига уз мулохазаларимизни билдиришни лозим топдик ва таржима сифатига укувчида шубха уйготмаслик максадида хисоботда ва шархда аввал кандай ёзилса шундай ва сунг таржимасини беришга харакат килдик. Масалан, халкаро комиссия хисоботининг 34-бандида «Населения Ферганской долины, которые является частью Кыргызстана, традиционно состояло из значительного количество узбеков.С 1960-х годов города и центры, такие как Ош, начали индустриализовываться. Пощеерялся переезд кыргызского населения из сельских местности, и их переселение в города для работы в промышленности и государственной администрации. Социальное напряжение появилось между двумя группамы», яъни, «Киргизистоннинг бир кисми булган Фаргона водийси ахолиси анъанага кура, куплаган сондаги узбеклардан иборат булган, 1960-йилларда Уш каби шахар ва марказларда саноатлаштириш бошланган. Киргиз ахолисини кишлок жойлардан саноат корхоналарида ва давлат маъмуриятида ишлаш учун кучиб келиши рагбатлантирилган. Иккала гурух уртасида ижтимоий кескинлик вужудга келган» деб берган баёни буйича хукумат такдим килган шархнинг 9-бандида «ИИК недостаточно адекватно оценило ситуацию на юге республики. Об этом свидетельствуют неточности описании ситуации, в том числе исторических предпосылок, ряда статических данных. Так, по содержанию ряда пунктов Отчета ИКК складывается впечатление, что кыргызское население не проживало исконно на Юге страны, было перемешено вследствие процессов индустриализации в 60-е годы XX века. Данное утверждение является в корнях ошибочным, на самом деле кыргызы издавна проживали в южных регионах страны и оказывали влияние на развитие всей Ферганской долины», яъни, «Халкаро комиссия республика жанубидаги вазиятни етарли даражада бахолай олмаган. Вазиятни, жумладан тарихий омилларни, катор статистик маълумотларни тавсифлашлар бундан дарак беради. Халкаро комиссия хисоботининг катор бандлари мазмунидан мамлакат жанубида кадимдан киргиз ахолиси яшамаган, ХХ асрнинг 60-йилларида саноатлаштириш жараёни натижасида кучирилган деган тассавур хосил булади. Бундай    таъкидлар таг-туги билан хато хисобланади, аслида киргизлар улканинг жанубий минтакаларида кадимдан яшаб келишган ва Фаргона водийсини ривожланишига таъсир курсатишган» деб иддао килинади.

Урта Осиё ва жумладан Фаргона водийси Россия тассааруфига утгандан кейин рус маъмурияти хам утрок ахолини мазкур атама билан атаганлар. Бундай аталиш рус маъмуриятининг расмий когозларида хам акс эттирилган. Масалан, 1898-йилда утказилган Россия империяси ахолисини руйхатга олиш натижаларига кура, Уш уездининг маркази булган Уш шахрида жаъми 43483та одам яшаб, улардан 789таси руслар,42694таси сартлар*, Узганд кишлок жамоаси(хозир шахар)да яшаган жаъми 4937 одамдан Узганд мавзеида руйхатга олинган  4917таси сарт (узбеклар), Думбулок мавзеида руйхатдан утган 20 таси турк булган, Бозор-кургон кишлогида(хозир шахар)да руйхатдан утган 3133 одамни хаммаси сарт, Эски Новкат кишлоги (хозир шахар)да яшаган 2983одамнинг ва Янги Новкатда яшаган 2295 одамнинг хаммаси сарт булган, Аравон кишлок жамоасида руйхатдан утган,  жаъми 3126та одамдан Ок-масжид махалласида яшаган 900таси ва Маргилон куча махалласида ящаган 1008таси узбек, Гулдуров махалласида яшаган 1198таси кашгарлик булган, Жалол-обод кишлок (хозирги шахар) жамоасида яшаган 4656 одамнинг хаммаси узбек булган.

Мазкур статистик маълумотлардан хам куриниб турибдики, киргиз хукумати иддао килганидек халкаро комиссия улка жанубидаги вазиятни, тарихий омиллар ва катор статистик маълумотларни тавсифлащда ноаникликка йул куймаган. Демак дехкончилик, хунармандчилик, савдо-сотик ва маданият марказлари булган мазкур ахоли манзилгохлари сарт(узбек)лардан иборат булган.  Бу борада таркибида Россия Федерацияси Фанлар академияси Этнология ва антропология институти директори В.Тишков каби йирик мутахассиси бор халкаро комиссия хабардор булган ва биз юкорида келтирган далиллардан  хам юз чандон куп маълумот туплаш имконига эга эдилар, шу боис уз фикрларини юкорида келтирилгандек баён килишга тулик асослари булган.

Фикримизча юкорида келтирилган статистик маълумотларни инкор килиш ва уз иддаоларига укувчини ишонтириш учун киргиз хукуматида иккита йул бор: биринчи йул – киргизларни утмишда юкорида зикр этилган ахоли манзилгохларида яшаганлигини исботловчи уша даврга оид ишончли мукобил статистик манбаларни топиши лозим. Лекин уша даврга оид мукобил статистик маълумот топа олмайдилар, чунки хали вактни оркага кайтарадиган машина яратилмади, ундан кейин утмишда  руслардан  ёки шуролардан бошкалар Киргизистон худудида ахолини руйхатга олишни утказишмаган. Афсус шу ерга келганда киргизчилик ишламаслиги аник, агар ишлаганидами улар мазкур статистик маълумотларни охирги йилларда(1999 ва 2009-йилда)ги ахолини руйхатга олишда булгани каби, мазкур ахоли манзилгохларидаги ахолини  батамом киргиз ёки аксарият кисмини киргиз деб ёзиши аклга тайин эди. Иккинчи йул – киргизлар утмишда мазкур ахоли манзилгохларида яшаганлар, узларини сарт (узбек) атамаси билан номлашган ва кейинчалик киргизлашган деб тан олиши керак. Фикримизча киргиз халки утмишда аждодлари узларини сарт(узбек) номлашган эди, биз кейинчалик киргизлашганмиз деб  айта олмаса керак.

Киргиз хукумати  килаётган иддаоси энг калтис ва нозик масалага бориб такалади. Чунки мазкур масала ахоли манзилгохлари аслида кимларники эди,  бу жойларда ким мезбону, ким  мехмон  деган саволга бориб такалади.Чунки мустакиллик йиллари «Киргизистон-киргизларники»  деган шиор кучайди. Тарихий вокеаликлар бузилиб,  мазмуни бир-бирига мантикан тугри келмайдиган ва   факат киргиз миллатини улугловчи сохта тарихий адабиётлар ёзилди ва ёзилмокда, ана шу адабиётларт асосида урта ва олий укув юртлари талабалари учун дарсликлар яратилди. Гапимиз курук булмаслиги учун  олий укув юртлари учун Киргизистон тарихи дарслигида берилган  «… Ирдана бий 1762-жылы кыргыздарга тиешелуу Озгон жана Ош шаарларына жортуул уюштурат. Ажибий буга каршылык корсотот. Жоготуларга дуушар  болгон  кыргыз  жоокерлери тоо тарапка чегинет. Бирок коп отпой Ош аймагы кыргыздардын кармагына отот. Ошо кезде Ош шаарында 40 уйлуу гана озбек жашаган», яъни, «Эрдона бий (Кукон давлати хукмдори – муаллиф изохи) 1762-йилда киргизларга таалукли Узганд ва Уш шахарларига юриш уюштирган. Бирок куп утмай Уш худуди киргизлар тассаруфига утган.Уша вактда Уш шахрида атига 40 уйли узбек яшаган» деган  жумлани мисол киламиз. Ушбу жумла  муаллифини нияти накадар гаразли эканлиги яккол куриниб турибди.Ха айнан гарази, чунки нима учун айнан 40 уйли узбек? Бу жуда оз эмасми? Унда Уш ахоли манзилгохи шахар булмаган эканда? Аммо «Худуд ал-олам» муаллифи номаълум булган асарда Уш X асрда хам шахар сифатида тилга олинади. Кани унда Уш шахрига 3000-йил деб айхоннос солишлар? Нима мазкур асардаги маълумотлардан Киргизистон тарихи китобини ёзганлар бехабармиди? Хуп майли уша вактда Ушда 40 уйли узбек яшаган хам дейлик, бирок нечта киргиз яшаганлигини нимага курсатишмаган. Мана шуни тарихий фактларни бузиб курсатиш дейилмайдими?

Дархакикат мустакиллик йилларида вужудга келган Киргизистон тарихига оид асарларда  мазкур худудда  яшаб келаётган бошка миллатларга урин берилмади.Усиб келаётган киргиз ёшлари Киргизистон киргизларники, бошка халклар келгинди деган гояда тарбияланди. Бунинг мевасини биз утган йилги июнь вокеасида курдик. Киргиз ёшлари «мамлакат яхлитлигини саклаш ва  киргизларни ерида яшаб, сувини ичиб, нонини еб, яхшиликни билмаган келгинди сарт(узбек)ларни» вахшийларча киргин килдилар. Энди ана шундай «жасоратлари» учун хукуматдан кахрамонлик унвонини хам талаб килишмокда. Киргиз ёшларини  узбека нисбатан бундай  вахший булишига киргиз сиёсатчилари ва киргиз оммавий ахборот воситалари каби киргиз тарихчи олимларининг хам роли бекиёс.

Узбекларни келгинди сифатида мамлакатдан чикиб кетишини талаб килишни дастлаб мархум депутат Б.Эркинбаев бошлаб берган эди, кейинчалик Киргизистон давлат котиби лавозимида ишлаётганда А.Мадумаров «Киргизистонда киргизлар мезбон, колганлар квартирант» деб, июнь вокеасидан бир мунча аввал муваккат хукумат аъзоси Т.Тургуналиев узбеклар Узбекистонга кетсин деб чикди. Бундай мисоллар жуда куп. Тарих дарсликларидаги сунъий бузиб курсатишлар ва сиёсатчиларни бундай купол баёнотлари, оммавий ахборот воситаларидаги миллатчилик рухидаги макола ва курсатувлар Киргизистонда яшаётган бошка халкларда булгани каби узбек халки уртасида хамиша кескин эътирозларга сабаб булган. Аммо минг афсуслар булсинким хакли эътирозлар хамиша кескин тайзикка дуч келиб, эътироз муаллифлари шафкатсиз   жазоланган

Юкоридагилардан келиб чикиб, шуни таъкидлаш жоизки, мазкур худудларга нисбатан киргиз ёшларида мустакиллик йилларида вокеаликлар бузиб курсатилиб, яратилган тарихий китоблар, миллатчилик рухида сугорилган сиёсий гоялар, маърузалар, оммавий ахборот воситалари оркали берилган макола хамда баёнотлар оркали сунъий равишда вужудга  келтирилган эгалик хисси билан узбеклар онгига  она сути билан табий равишда кирган ватан туйгуси тукнаш келди.Киргин барот тукнашувни келгусида такрорланмаслиги учун хукумат халкаро комиссия берган тавсияларни бажариш билан бирга  тарихни  сохталаштириб, узбекларга нисбатан киргизларда сунъий равишда вужудга келтирилган «келгинди халк» тушунчасини тугатиш учун мазкур ахоли манзилгохларида дархакикат азалдан асосан узбеклар яшаб келганлигини  тарихий адабиётларга киритиши лозим. Афсуски, киргиз хукумати на халкаро комиссия, на биз айтган  тавсияни амалга оширишга кодир.Чунки аввалгилари каби хозирги киргиз сиёсий элитасини Уш, Жалол-обод, Узганд, Аравон, Бозоркургон, Новкатда асрлар давомида яшаб келган узбекни онгига она сути билан кирган  ватан туйгусига оид  масалалар билан бошини котиришга на хохиш на  сиёсий ирода бор. Чунки улар  давлатни, хокимиятни, бойликларни булиштириш, янада аникрок килиб айтганда Киргизистонни еб тугатиш, мамлакат сифатида йук килиб юбориш билан оворадирлар.

Муҳаммад Огахий

Спысок населенных пунктов Ферганской  области, г. Скоболев,1909,с.135

*Каралётган даврда этноснинг номи манбада кандай аталса шундай берилди.

Спысок населенных пунктов Ферганской  области, г. Скоболев,1909,с.18

Спысок населенных пунктов Ферганской  области, г. Скоболев,1909,с.135

Спысок населенных пунктов Ферганской  области, г. Скоболев,1909,с.135

Спысок населенных пунктов Ферганской  области, г. Скоболев,1909,с.135

Спысок населенных пунктов Ферганской  области, г. Скоболев,1909,с.74

Спысок населенных пунктов Ферганской  области, г. Скоболев,1909,с.135

Осмонов О.Ж., Асанканов* А.А. Кыргызстан тарыхы, жогорку окуу жайлар учун окуу китеби, 1-болум, Бишкек-2003,161-бет

*Асанканов А.А. Этнолог, тарих фанлари доктори, профессор, июнь вокеаларидан кейин президент маъмуриятида ташкил килинган этник ривожлантириш ва диний сиёсат булими мудири. Июнь вокеаларини урганиш буйича миллий комиссия аъзоси. Шу инсон рахбарлигида Киргизистонни этник ривожлантириш концепцияси ишлаб чикилмокда.

Яндекс.Метрика